Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΖΑΚΟΣ ΣΤΟ DNA OF ARTS!!!!!!!
Συνέντευξη στον Αλέξανδρο Τσομπανόπουλο και την Πέννυ Τσαγκάρη.
Κάθε συνάντηση μαζί του, είναι μια μοναδική εμπειρία. Μια παράσταση που κανείς δεν πρέπει να χάσει. Απολαύστε τον μοναδικό και χειμαρρώδη Κώστα Καζάκο…
Φέτος παρουσιάσατε στην Αθήνα στο Θέατρο Τζένη Καρέζη και στη Θεσσαλονίκη στο Θέατρο Εγνατία το έργο του Peter Weiss « Η Ανάκριση». Μιλήστε μου για την παράσταση αυτή.
- Αισθάνομαι ότι φέτος και πέρσι με το έργο του Μπρεχτ, τον «Αφέντη Πούντιλλα και το δούλο του το Μάτι», έκανα τις καλύτερες επιλογές που ταιριάζουν στην εποχή μας! Είναι μεγάλα έργα, μεγάλου προβληματισμού, αλλά είναι κατανοητά, απλά. Ετούτο εδώ, η Ανάκριση, επειδή είναι θέατρο- ντοκουμέντο όπως λέγεται και ο Weiss είναι από τους πρωτεργάτες αυτού του είδους, αν όχι ο κύριος εκπρόσωπος του θεάτρου-ντοκουμέντου εκεί από τη δεκαετία του ’60 που άρχισε. Πήγε και παρακολούθησε μια δίκη που έγινε το 1964 στη Φρανκφούρτη, όπου διάφορες οργανώσεις που έψαχναν να βρουν κρυμμένους βασανιστές των στρατοπέδων, ανακάλυψαν 22 βασανιστές του Άουσβιτς, οι οποίοι ήταν μεγαλοθεσίτες στην τότε Δυτική Γερμανία και αναγκάστηκε η Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση να τους βάλει σε δίκη. Βρέθηκαν και επιζώντες του Άουσβιτς που τους αναγνώρισαν. Η πολύκροτη δίκη κράτησε ενάμιση χρόνο! Ο Weiss την παρακολούθησε τη δίκη και με το που τέλειωσε τον Αύγουστο του 1965, παίχτηκε από το Σεπτέμβριο σε 15 θέατρα της Γερμανίας η παράσταση. Έκανε πάταγο! Είναι πολύ δύσκολη όμως και πολυπρόσωπο έργο και δεν πολυανεβαίνει. Το ανέβασαν μεγάλοι άνθρωποι, σκηνοθέτες, ηθοποιοί σε όλο τον κόσμο, αλλά δεν είναι του συρμού.
- Στην Ελλάδα έχει ξαναπαιχτεί;
- Έχει ξαναπαιχτεί παλιά στο Εθνικό. Τέλη δεκαετίας του 70, κάπου εκεί. Τώρα μεταφράστηκε από την αρχή, έγινε μια δραματουργική επεξεργασία γιατί είναι μεγάλο το έργο, είναι ποταμός. Έχει όλες τις μαρτυρίες, είναι αδιαμφισβήτητα γεγονότα. Και το καταλαβαίνει και ο τελευταίος θεατής! Δεν αμφισβητούνται αυτά που ακούει και από τους μάρτυρες και από τους κατηγορούμενους! Και είναι τόσο σύγχρονο, τόσο σαν να γράφτηκε τώρα για την κατάσταση που ζούμε! Προφητικό, το τι λέγεται μέσα. Νομίζεις ότι είναι βαλτό! Λες είναι δυνατόν ο επιζών του Άουσβιτς, 20 χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, να μιλάει έτσι στο δικαστήριο; Σαν να μίλαγε τώρα! Σαν να προβλέπει την κατάσταση που ζούμε σήμερα! Διότι αυτό που βγαίνει από το έργο, είναι ότι αυτή η ανθρωπομηχανή που δούλευε τότε, στα κρεματόρια, τα βασανιστήρια και τα ανατριχιαστικά πράγματα, δεν έχει πάψει να λειτουργεί! Απλώς λειτουργεί με άλλα μέσα και μάλιστα πολύ πιο αποτελεσματικά από εκείνα! Και το λέει μάρτυρας αυτό. Επιζών! Ανατριχιαστικά πράγματα λέγονται μέσα! Έχουμε ένα χρέος τώρα σ’ αυτούς τους καιρούς. Το θέατρο πάντα, επειδή είναι ιδιαίτερη τέχνη, έχει μια μοναδικότητα ανάμεσα στις άλλες 6 που έχουμε, είναι η τέχνη του σήμερα, του τώρα. Γίνεται τώρα, με τους ανθρώπους που ζούμε μαζί. Δε γίνεται για την αιωνιότητα! Και έχει το προνόμιο, επειδή είναι η ζωντανή τέχνη όπως τη λέμε, γιατί γίνεται από ζωντανούς ανθρώπους, μπροστά σε ζωντανούς ανθρώπους. Δε μεσολαβεί κανένα μέσο! Σε όλες τις άλλες τέχνες, μεσολαβούν τεχνικά μέσα. Και πρέπει να ανταποκρίνεται το θέατρο σε τέτοιες εποχές, στα ζωντανά προβλήματα του κόσμου, του κοινού. Δηλαδή πάντα σε καιρούς πολέμων, σε καιρούς κατοχής, σε δικτατορίες, σε όλες τις ανώμαλες περιστάσεις, το θέατρο αφήνει στην άκρη τους κλασσικούς του, αυτή την παγκόσμια κληρονομιά, τη δεξαμενή αυτή των αριστουργημάτων που έχουμε, από τους Αρχαίους Έλληνες μέχρι τα σύγχρονα χρόνια. Τα αφήνει στην άκρη για τις ομαλές εποχές και χτίζει παραστάσεις επί σκηνής για να καλύψει τις ανάγκες του κοινού. Δεν μπορώ να καταλάβω κάποιους καλλιτέχνες του θεάτρου. Ωραία όλα τα είδη και η κωμωδία και η σαχλαμάρα και η διασκέδαση, όλα χρήσιμα είναι αφού υπάρχουν και έχουν κοινό που τα ζητάει, αλλά σε τέτοιες εποχές δε μπορεί να κάνει κανείς φρου φρου και αρώματα και διασκεδαστικά πράγματα. Ο κόσμος έχει ανάγκη και πάει στο θέατρο για να καλύψει ανάγκες του. Μπορεί να μην το ξέρει, να μην το συνειδητοποιεί αυτό. Αλλά όταν περιμένουν 200-300 άνθρωποι μαζεμένοι να σβήσουν τα φώτα, να ανοίξει η αυλαία, περιμένουν ένα θαύμα! Όλοι! Μπορεί να μην ξέρουν τι είναι, αλλά περιμένουν το καλύτερο που μπορεί να τους συμβεί! Και αν βρουν μέρος, λίγο από αυτό το πολύτιμο, γίνεται πανδαισία. Το ζούμε τώρα σ’ αυτή την παράσταση, γιατί ξέρετε, εκείνο που κυρίως βάλλεται είναι η μνήμη! Βλέπεις μεγάλους ανθρώπους, οι οποίοι θα πρέπει να έχουν μνήμες από τον πόλεμο και την Κατοχή, να παραξενεύονται και να λένε « Συνέβαιναν τέτοια τραγικά πράγματα;». και αυτό που είναι το τραγικό είναι οι καινούριες γενιές. Τώρα μιλάμε με γενικότητες. Δεν είναι γενικό, γιατί έχει και ανθρώπους προβληματισμένους, με συνείδηση, που ξέρουν τι ψάχνουν. Και νέα παιδιά, τα οποία πετάνε, λάμπουν! Αλλά ο κύριος κορμός της νεολαίας, έχει πλήρη αδιαφορία! Έχουν σακατέψει την ιστορία! Είναι της παιδείας προβλήματα αυτά! Τη γλώσσα και την ιστορία, τα έχουν σακατέψει στο σχολείο! Τελειώνουν το λύκειο τα παιδιά και δεν καταλαβαίνουν πού παν τα τέσσερα! Τα αντιμετωπίζω και στις σχολές. Έρχονται τελειόφοιτοι του λυκείου, πρωτοετείς και λες για τη δεκαετία του ’40 και σου λένε « Ω, εγώ γεννήθηκα το ’95, το ’00. Τι με ενδιαφέρει εμένα τι έγινε τη δεκαετία του ’40 και του ’50!». Και ξέρεις τι τραγικό είναι αυτό; Να πάθεις εγκεφαλικό! Είναι εγκληματικό! Γιατί αν δεν ξέρουν οι νέοι, αν δεν ενδιαφερθούν τουλάχιστον για την πρόσφατη ιστορία μας, όποιος θέλει να ψάξει και παραπίσω είναι δικό του πρόβλημα, αλλά τουλάχιστον τη μεταπολεμική ιστορία 50 χρόνων. Αν δεν ξέρουν από πού πέρασε ο τόπος μας, είναι σαν ο λαός μας, ο κόσμος στον οποίο ζουν, οι πατεράδες τους, οι μανάδες τους, τα ξαδέρφια τους, οι γιαγιάδες, οι παππούδες, να τους είναι άγνωστα! Είναι σαν να είναι Ολλανδοί! Αν δεν ξέρεις από πού πέρασαν, τι μονοπάτια περπάτησαν οι άνθρωποί μας, δεν μπορείς να καταλάβεις σε τι πραγματικότητα ζεις! Και γιατί είναι έτσι και όχι κάπως αλλιώς! Και για τον καλλιτέχνη είναι τραγικό αυτό! Γιατί άμα δεν ξέρεις, ποιες είναι οι ανάγκες του κόσμου, τι θα πας να καλύψεις; Θα ανέβεις στη σκηνή και θα καλέσεις κόσμο να συνομιλήσεις μαζί του με ποιο τρόπο; Με αγνώστους; Δε γίνεται αυτό! Είναι ουσιώδες το πρόβλημα! Όπως και της γλώσσας βέβαια! Είναι το βασικό εργαλείο του θεάτρου και πρέπει να είναι σε υψηλή ποιότητα και βάθος η γνώση του εργαλείου σου! Είναι σαν ο ζωγράφος να μην ξέρει να κάνει μίξη των χρωμάτων! Δε θα μπορεί να ζωγραφίσει! Αυτό λοιπόν που βλέπουμε με το έργο και είναι συγκινητικό, είναι ότι αφυπνίζει τη συνείδηση, το ενδιαφέρον! Και βλέπεις και νέα παιδιά. Έρχονται και σχολεία. Χθες είχαμε μια ομάδα από δασκάλες. Μαζέψανε παιδάκια του γυμνασίου, μικρά και τα φέρανε! Είχανε μείνει! « Τι είδαν τα μάτια μας; Τι ήταν αυτό;» Αυτό είναι πολύ μεγάλη υπόθεση! Κάνουμε προσπάθειες να μπορούν να το δούνε τα νέα παιδιά! Να δούμε τι θα καταφέρουμε γιατί είναι πολύ δύσκολη εποχή! Και το οικονομικό και όλα! Και είναι μεγάλο το έργο, πολυπρόσωπο. Βασανιζόμαστε! Είναι και η θέση του θεάτρου. Κλείνει το κέντρο κάθε τρεις και λίγο! Γεμίζει κλούβες απ’ έξω. Δε βλέπεις την είσοδο! Τσακώνομαι κάθε φορά με τους ανθρώπους! Λέω πάρτε 2 κλούβες από μπροστά να φαίνεται η είσοδος! Για να μπορεί ο κόσμος να περάσει! Και τις τραβάνε και ανοίγουνε, αλλά θέλει καυγά συνέχεια! Κλείνει το κέντρο, φωνάζουν οι τηλεοράσεις. Μην κατεβαίνετε! Έκλεισε το κέντρο! Μη βγαίνετε από το σπίτι σας! Και μας έχουν σακατέψει! Ενώ το θέατρο θα έπρεπε να είναι γεμάτο! Αλλά ενώ έχουν κλείσει εισιτήρια, παίρνουν και αναβάλλουν. Μας λένε ότι δεν μπορούν να κατέβουν γιατί έχουν κλείσει οι δρόμοι! Εχθές πρώτη φορά, που δεν ήταν κλειστό το κέντρο, δεν είχε συγκεντρώσεις και τέτοια, ήταν το πρώτο Σάββατο που δουλέψαμε! Γέμισε το θέατρο! Είναι όλοι οι δαίμονες εναντίον μας τώρα! Δεν είναι η μόνη δουλειά άλλωστε. Όλες οι δουλειές έχουν καταστραφεί!
Είστε αισιόδοξος άνθρωπος;
- Να σου πω. Είμαι αισιόδοξος από φύση και από θέση, λόγω της δουλειάς μου. Αλλιώς δεν έχει νόημα να κάνεις τίποτα! Άμα χάσεις την αισιοδοξία σου, δηλαδή άμα χάσεις την εμπιστοσύνη σου στις δυνάμεις του λαού μας, του κόσμου! Τώρα είναι ταλαιπωρημένος, τρομοκρατημένος, φτωχός. Έχει πατηθεί και έχει χάσει το ηθικό του! Δεν αναγνωρίζεται τώρα! Αλλά είναι οι ίδιοι άνθρωποι αυτοί που κάθονται παθητικά τώρα και περιμένουν να τους εξοντώσουν. Οι ίδιοι άνθρωποι που σε άλλες περιόδους κάνουν θαύματα! Τώρα είναι σε μια πτώση το πράγμα! Αλλά υπάρχουν και δυνάμεις οι οποίες αγωνίζονται και αντιστέκονται και αντιδρούν. Και πρέπει να γίνει οργανωμένα αυτό! Δε μπορεί να γίνει έτσι! Τυχαία! Ερασιτεχνικά!
- Για τον πολιτισμό, πιστεύετε ότι υπάρχει κρατική μέριμνα;
- Όχι!!!!! Ποια κρατική μέριμνα; Τι συζητάμε; Όπου βάλει το κράτος το χέρι του, χορτάρι δε φυτρώνει, όπως λέει ο ποιητής! Στου πικραμένου την αυλή! Καλύτερα να μην ασχολείται καθόλου! Αλλά, ασχολείται, γιατί είναι μεγάλο όπλο. Και ο αποπροσανατολισμός, και η σύγχυση που δημιουργεί. Είναι μεγάλο όπλο για τη χειραγώγηση του κόσμου! Και λέμε πότε θα φτάσει το μαχαίρι στο κόκκαλο για να αντιδράσει! Πού να φτάσει πια το μαχαίρι; Στο μεδούλι έχει πάει! Θα δούμε! Θέλει αγώνα συνεχή! Δεν έχουμε άλλο δρόμο! Είναι μονόδρομος αυτά!
- Η γνώμη σας για τις κρατικές σκηνές ποια είναι;
- Οι κρατικές σκηνές και μόνο που λέγονται κρατικές… Εθνικόν το ένα πρόθεμα, κρατικόν το άλλο, κουβαλάνε όλες τις κατάρες του ελληνικού δημοσίου! Πώς θα ξεφεύγανε; Ποιος τα δημιούργησε, ποιος τα συντηρεί, ποιος τα θρέφει και ποιος τα εξοντώνει! Εδώ και τα ΔΗΠΕΘΕ που ήταν ένα μέτρο ας πούμε καλό, τα έφτιαξαν σε τέτοιο πλαίσιο νομικό, που ήταν καταδικασμένα σε θάνατο από ασιτία! Πάνε για καταστροφή! Δεν παίζουν το ρόλο τους! Καμία σχέση δεν έχουν, ούτε με τις καταστατικές τους αρχές! Στο κέντρο του ενδιαφέροντος των κρατικών σκηνών, έπρεπε να είναι το ελληνικό έργο! Αλλιώς, δραματουργία δεν αναπτύσσεται! Οι νέοι μας συγγραφείς, που έχουν γεράσει οι περισσότεροι και έχουν 20 και 30 έργα στα συρτάρια τους άπαιχτα! Αν δε βλέπει ο συγγραφέας το έργο του να παίζεται, έστω κακό, πρωτόλειο, άτεχνο, δε μπορεί να διορθωθεί! Δε μαθαίνεται στο σπίτι, στο γραφείο το θέατρο! Οι μεγάλοι συγγραφείς σε όλο τον κόσμο, από τους αρχαίους, ζούσανε μέσα στη σκηνή! Αν δεν ακούνε πώς λέγεται η φράση από τον ηθοποιό, πώς την πιάνει το κοινό, να διορθώνεται, δε μπορεί να αναπτυχθεί! Και έχουν καταστραφεί οι νέοι συγγραφείς! Όλη η νέα γενιά, η μετακαμπανελλική, που ήταν σπουδαίοι. Έδωσαν δείγματα γραφής και αισιοδοξούσαμε ότι θα ωριμάσουν. Αν εξαιρέσεις τον Καμπανέλλη και κανέναν δύο άλλους, οι άλλοι χαθήκανε! Πνιγήκανε στη μιζέρια, στην αδιαφορία της πολιτείας! Διότι, δε μπορείς να ζητήσεις ευθύνες από τους ιδιώτες! Που έχουν προβλήματα οικονομικά κλπ. Η κύρια αποστολή του κρατικού θεάτρου, είναι να παίζονται ελληνικά έργα. Όχι να λέει ο κύριος Διευθυντής ότι δεν είναι καλό. Πώς θα γίνει καλό; Τι είναι σταφύλι; Που θα το φτιάξει η άνοιξη, το καλοκαίρι, θα ωριμάσει και θα το κόψεις; Αυτό θέλει αγώνα για να γίνει. Αν δεν ενδιαφέρεται κανένας, δε γίνεται. Και οι περισσότεροι θεατρικοί συγγραφείς μας, έχουν μεγάλο πρόβλημα. Το έχουν ρίξει στο μυθιστόρημα. Όποιος μπορεί, γράφει μυθιστορήματα.
Επειδή δεν παίζονται τα έργα τους!
- Ε ναι! Πώς θα γίνει!
- Πώς ήταν η εμπειρία σας στο ΚΘΒΕ με τον « Αφέντη Πούντιλλα και το δούλο του το Μάτι»;
- Ήταν πολύ σκληρές συνθήκες! Άγριες! Γιατί ήταν αρχές κρίσης και έκοβαν τις επιδοτήσεις. Ήταν απλήρωτος ο κόσμος 3 μήνες! Ηθοποιοί, τεχνικοί, μαύρα πανιά έξω από το θέατρο, συνελεύσεις κάθε τρεις και λίγο. Δε μπορούσαμε να κάνουμε πρόβα! Πώς βγήκε η δουλειά είναι ένα θέμα. Ο πολιτισμός, τα γράμματα και οι τέχνες που λέμε, αν και ο πολιτισμός είναι ευρύτατη έννοια. Αλλά ό, τι εννοούμε λέγοντας οι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, ήταν πάντοτε για την ελληνική πολιτεία, εχθρικός χώρος! Και αυτό ήταν από βαθιά άγνοια. Και ό, τι δε γνωρίζει το Δημόσιο, είναι κουμπωμένο απέναντί του. Στέκεται εχθρικά. Επειδή δεν το καταλαβαίνει. Και μάλιστα υποψιάζεται μέσα στην άγνοιά του ότι είναι εχθρικό. Ότι υπονομεύει το Δημόσιο, το κράτος. Και αυτό περνάει μέχρι τον τελευταίο υπάλληλο. Ακούς λόγια από υπουργούς για πολιτισμό, τέχνη κλπ. Από κάτω λένε « Έχουμε τώρα σοβαρές δουλειές, με τις σαχλαμάρες θα ασχολούμαστε;». Αυτή είναι η αληθινή τους αντίληψη για τα πράγματα. Και τα αντιμετωπίζουμε χρόνια αυτά, δεν είναι καινούρια.
- Για το συνδικαλισμό στο χώρο του θεάτρου, τι έχετε να πείτε;
- Ο συνδικαλισμός, όπως είναι σε όλους τους χώρους, έχει διαλυθεί. Έχει διαβρωθεί. Υπάρχει συνδικαλισμός; ΄Η είναι κρατικός συνδικαλισμός, σε διατεταγμένη υπηρεσία ή είναι διαλυμένος! Και οι άνθρωποι που έχουν να δώσουν και στο συνδικαλισμό και στην τέχνη τους και στις δραστηριότητές τους όλες, δε μπορούν να τα βάλουν με θηρία. Βλέπεις συνδικαλιστικά όργανα με δεκάδες χιλιάδες μέλη και κάνουν συνελεύσεις με 150 ανθρώπους. Κατάντια. Ο συνδικαλισμός είναι ο βασικός πυλώνας αυτού που λέμε λαϊκό κίνημα. Η οργάνωση των λαϊκών δυνάμεων, πώς εκφράζεται; Με το συνδικαλισμό, με τα κόμματα, με τις εταιρίες, με τα συνδικάτα, συλλόγους…Όταν αυτά διαβρωθούν, και πάρουν κατεύθυνση δοτή και δεν εκφράζουν τις λαϊκές ανάγκες, γίνεται σύγχυση μεγάλη. Το συνδικαλιστικό όργανο ή ακόμα και ένα κόμμα πολιτικό, εκφράζει υποτίθεται μια μερίδα του κόσμου. Όταν στην ουσία, είναι εχθρικό προς τη μερίδα που εκφράζει…Αλλά βλέπεις τη χειραγώγηση που υπάρχει. Ψηφίζει ο κόσμος. Δεν είδες; Είχαμε 2 εκλογικές αναμετρήσεις πρόπερσι, Μάιο και Ιούνιο. Το Μάιο, τους τσεκούρωσε ο κόσμος, εξέφρασε την αγανάκτησή του από όλα αυτά, τη Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ, και στη δεύτερη εκλογή, τους έβγαλε κυβέρνηση. Αυτά θέλουν προσοχή, μελέτη και αφύπνιση. Του κόσμου, του έχει μείνει ένα όπλο, η ψήφος κάθε 4 χρόνια. Τίποτα άλλο δεν έχει. Και αυτή η ψήφος, είναι καθοδηγούμενη. Την ξεπουλάει πριν φτάσει στην κάλπη. Και μονίμως, ψηφίζει τους εχθρούς του. Ψηφίζει τους εκμεταλλευτές του μια ζωή. Θυμάμαι πιτσιρίκος ήμουν στον Πύργο, στην Απελευθέρωση, το ’46, που έγινε το Δημοψήφισμα για το βασιλιά και έφεραν το Γεώργιο το Β’. Ήταν πραξικόπημα, νόθο. Είχε κόσμο το Παλάτι, είχε δύναμη. Και το ‘ 74, που έγινε το Δημοψήφισμα για τη Βασιλεία, είχε κόσμο. Ο σκληρός πυρήνας της Δεξιάς του τόπου μας, ήταν φιλοβασιλικοί. Πιτσιρίκος λοιπόν, 10-11 χρόνων το ’46, έβλεπα μια γριά που είχαμε στη γειτονιά και έμενε σε ένα κατώι, μια τρύπα. Ήταν με ένα δόντι, ζητιάνα, διακονιάρισσα όπως τη λέγαμε, και το βάζανε στα πόδια τα πιτσιρίκια, σαν μάγισσα ήταν. Έβγαινε θυμάμαι, τότε στο Δημοψήφισμα από το κατώι και φώναζε: « Ελιά , Ελιά και Κώτσο βασιλιά». Και έλεγα, τι θέλει αυτό το χούφταλο, αυτό το ποδοπατημένο πλάσμα με το Βασιλιά; Τι έχει με το Βασιλιά; Ποιος την έκανε έτσι; Αλλά είναι το μεγαλείο της εξουσίας. Τα λοφία, τα παράσημα, οι καδένες. Και αισθάνεται ότι ενσωματώνεται. Είναι μεγάλα προβλήματα αυτά, που θέλουν μελέτη και αγώνα μεγάλο. Πάντα τη Δεξιά στον τόπο μας, τη συντηρούσε η φτωχολογιά! Το πιο χαμηλό επίπεδο του λαού. Είναι αποκαρδιωτικά μερικά φαινόμενα, γιατί χρονίζουν. Έτσι πάει δεκαετίες. Αλλά εμείς, δεν πρέπει να είμαστε αποκαρδιωμένοι. Με αυτό τον κόσμο θα παλέψουμε, δεν έχουμε άλλον. Δε θα πάμε στη Σουηδία. Αυτοί είναι οι Έλληνες. Έχουν περάσει τα πάνδεινα την τελευταία πεντηκονταετία και με αυτούς πρέπει να παλέψουμε, να τους τονώσουμε το ηθικό, να ανοίξουν τα μάτια τους, να δουν λίγο την πραγματικότητα. Να μη νομίζουν ότι είναι άλλη από αυτή που είναι. Αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα. Να καταλάβουν ότι έχουν τη δύναμη στα χέρια τους. Αν θέλει ο κόσμος, σε μία ώρα, μπορεί να αλλάξει τα πάντα. Αλλά πρέπει να το αποφασίσει. Δε γίνεται αυτό από πάνω! Δε γίνεται ούτε με ηγέτες, ούτε με κόμματα. Είναι του κόσμου πρόβλημα. Και όταν λέμε του κόσμου, δε ρίχνουμε ευθύνες στον κόσμο, γιατί τραβάει τα πάνδεινα. Όλα τα βάρη τα τραβάει αυτός ο κόσμος. Είναι θέμα της παιδείας, θέμα των θεσμών, είναι θέμα της ελάχιστης αυτής δημοκρατίας του κοινοβουλευτισμού που έχει μείνει. Αν δεν αναπτυχθεί ο εγκέφαλος, η σκέψη, η κριτική σκέψη, πώς θα καταλάβει ο κόσμος; Η αγραμματοσύνη σπάει κόκκαλα στον τόπο μας. Η φτώχεια. Αυτό δημιουργεί τρομοκρατία. Και σπρώχνεται ο άνθρωπος στην επιβίωση. Η επιβίωση, είναι ζωώδης κατάσταση, δεν είναι ανθρώπινη. Τα ζώα επιβιώνουν. Σκέφτονται πώς να ξυπνήσουν το πρωί, να βρουν να φάνε, να μην τα φάνε οι άλλοι, να αποφύγουν τους κινδύνους, να βρουν μια φωλιά να κοιμηθούν το βράδυ και ξανά τα ίδια. Δεν αλλάζει η διαδικασία. Έχουν μια συμπεριφορά τα χορτοφάγα, μια τα σαρκοφάγα. Αυτό δεν είναι ανθρώπινη κατάσταση. Ο άνθρωπος, θέλει ανθρώπινη συνθήκη. Τώρα ο κόσμος, είναι αναγκασμένος να παλεύει να επιβιώσει. Και αυτό είναι το τραγικό.
Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας;
- Τώρα για την ώρα, η μόνη φροντίδα μας, είναι να στερεώσουμε την παράσταση αυτή. Να τη δει όσος περισσότερος κόσμος γίνεται και να μπορέσει να σταθεί στα πόδια της. Να τα βγάλουμε πέρα. Από εκεί και πέρα, στην πίσω μεριά του μυαλού, έχουμε και σχέδια, να δούμε τι θα κάνουμε παρακάτω. Είναι δύσκολα τα πράγματα, αλλά θα βρούμε το δρόμο. Πάντως σε αυτή την κατεύθυνση. Να ανεβάζονται έργα χρήσιμα, σπουδαία, με περιεχόμενο, με προβληματισμό. Και μέσα από τους αισθητικούς τρόπους της τέχνης να μπορέσουμε να πούμε κι εμείς την κουβέντα μας. Δε μπορούμε να κάνουμε τίποτα άλλο.